भारताच्या सांस्कृतिक वारशाला हजारो वर्षांची परंपरा आहे,ज्यामध्ये कालगणनेची अत्यंत महत्त्वाची भूमिका आहे.
याच परंपरेचा एक अभिन्न भाग म्हणजे ‘मराठी कॅलेंडर’, ज्याची मुळे शालिवाहन शकाच्या स्थापनेशी जोडलेली आहेत. तर चला बघुया
इसवीसन ७८ पूर्व मद्ये सुरू झालेले हे कॅलेंडर महाराष्ट्रातील जीवनशैलीचे,सण-उत्सवांचे अचूक प्रतिबिंब आहे.
कधी विचार केला आहे का,आपण सण कधी साजरे करतो,पाडव्याला नवीन वर्ष का म्हणतो, किंवा आपल्या कॅलेंडरचा इतिहास काय आहे? तर आज आपण जाणून घेऊया भारतामधे कॅलेंडर कधी पासून चालू झालं ते. भारतात दोन प्रमुख पारंपरिक कालगणना प्रणाली प्रचलित आहेत:
1. विक्रम संवत
स्थापना:
विक्रम संवत इ.स.पूर्व 57 मध्ये राजा विक्रमादित्य यांनी सुरू केले.
हे कॅलेंडर त्यांच्या मालवा प्रदेशातील विजयाच्या स्मरणार्थ तयार केला गेला.हिंदू सणांसाठी विक्रम संवत मुख्यतः उत्तर भारतात वापरले जाते.
2. शालिवाहन शक
स्थापना:
शालिवाहन शक इ.स. 78 CE मध्ये राजा शालिवाहन यांनी सुरू केले.
हा कॅलेंडर त्यांच्या शत्रूंवर विजय प्राप्त केल्याच्या स्मरणार्थ तयार करण्यात आला.
महाराष्ट्र, दक्षिण भारत, आणि काही प्रांतांमध्ये हिंदू कॅलेंडर म्हणून प्रचलित आहे.
मराठी कॅलेंडर म्हणजे प्रामुख्याने शालिवाहन शक कॅलेंडर.गुढी पाडवा हा शालिवाहन शकाचा पहिला दिवस मानला जातो.मराठी कॅलेंडर हे चांद्र-सौर पद्धतीवर आधारित आहे,ज्यामध्ये चंद्राच्या गतीनुसार महिन्यांची गणना केली जाते आणि सूर्याच्या गतीनुसार वर्ष निश्चित होते.त्याला २ विभागात विभागल जातं.
महिन्याच्या पहिल्या १५ दिवसाला शुक्लपक्ष तर दुसऱ्या १५ दिवसाला कृष्णपक्ष म्हणतात.
1. शुद्ध पक्ष (शुक्ल पक्ष):
अमावास्येनंतर सुरु होतो.
चंद्राचा वाढता आकार (प्रत्येक दिवसाचा चंद्र अधिक दिसतो).
एकादशी, चतुर्थी,पौर्णिमा यासारखे सण मुख्यत्वे यामध्ये येतात.
2. कृष्ण पक्ष:
पौर्णिमेनंतर सुरु होतो.
चंद्राचा घटता आकार (प्रत्येक दिवसाचा चंद्र कमी दिसतो).
दशमी, अमावस्या यासारखे महत्वाचे दिवस यामध्ये येतात.
मराठी महिना अमावास्येपासून ते अमावास्येपर्यंत चालतो.
मराठी महिने आणि त्यांची नावे नक्षत्रांच्या चक्रावर आधारित आहेत.
भारतीय पंचांगाचा चंद्र पद्धतीचा वापर केला जातो, आणि त्यामध्ये प्रत्येक महिन्यात चंद्राचा गती नक्षत्रांच्या आधारावर ठरवली जाते.
भारतीय ज्योतिषशास्त्रानुसार एकूण 27 नक्षत्रे आहेत.
मराठी महिने एकूण १२.ते पुढीलप्रमाणे:
1. चैत्र:
चैत्र महिना “अश्विनी नक्षत्र” वर आधारित आहे. या महिन्याच्या सुरुवातीला चंद्र या नक्षत्र मध्ये असतो.
चैत्र नावाची उत्पत्ती चंद्रमासावरून झाली आहे.
शब्दाचं मूळ “चंद्र” संबंधित आहे,कारण चंद्र कक्ष गणनेत हा महिना पहिल्या स्थानावर आहे.
2. वैशाख:
वैशाख महिना हा “भरणी नक्षत्र” वर आधारित आहे.चंद्र याच नक्षत्रात असतो.
वैशाख हा शब्द “वैशाखा” या नक्षत्रावरून घेतला,ज्याचा अर्थ “महत्वपूर्ण” किंवा “धार्मिक” असा घेतला जातो.
वैशाख महिना पाण्याचा महिना मानला जातो. यामध्ये शेतकऱ्यांमध्ये पिकांच्या वाढीची तयारी होते.
3. ज्येष्ठ:
ज्येष्ठ महिनामद्ये चंद्र “कृत्तिका नक्षत्र” मध्ये असतो.
ज्येष्ठ या महिन्याचं नाव ज्येष्ठ नक्षत्रावरून पडले आहे
विशेषत: हा महिना उष्णतेचा असतो, जेव्हा पाणी, सावली आणि शीतलतेची अधिक आवश्यकता असते.
ज्येष्ठ शुद्ध एकादशी, व्रत आणि धार्मिक कार्ये याच महिन्यात केली जातात.
4. आषाढ
आषाढ महिना चंद्र “रोहिणी नक्षत्र” मध्ये असतो.
“आषाढ” या महिन्याचं नाव आषाढ नक्षत्रावरून पडले आहे.
विशेषत: पाऊस सुरू होतो आणि शेतकऱ्यांना पिकांची लागवड करण्यासाठी योग्य वेळ मिळतो.
आषाढ शुद्ध एकादशी, व्रत आणि विविध पूजा कार्ये या महिण्यात होतात.
5. श्रावण
श्रावण महिना “मृगशिरा/श्रवण नक्षत्र” वर आधारित आहे.
श्रवण” शब्द संस्कृतमधून आलेला आहे, ज्याचा अर्थ “ऐकणं” असा आहे. या महिन्यात पावसाळा अधिक शुद्ध आणि शांत असतो. शेतकरी आपल्या पीकांच्या तयारीसाठी काम करत असतात. विशेषत: पाऊस सुरू होतो आणि वातावरणात शीतलता निर्माण होते.
6. भाद्रपद : भाद्रपद महिना चंद्र “आर्द्रा नक्षत्र” मध्ये असतो. भाद्रपद शब्द “भाद्रपद नक्षत्र” वरून आलेला आहे.
या नक्षत्राचं अर्थ “धन्य/भाग्यशाली” असा आहे.
विशेषत: यामध्ये पाऊस कमी होतो आणि वातावरण थोडं कमी उष्ण होण्यास सुरुवात होते. गणेश चतुर्थी,दुर्गा पूजा सण साजरे होतात.
7. आश्विन /आश्वयुज :
आश्वयुज महिना मद्ये चंद्र उत्तराफाल्गुनी,हस्त,चित्रा या तीन नक्षत्र मद्ये असतो.
आश्विन महिना हे नाव संस्कृतमधून घेतलेले आहे.
आश्विन हा शब्द “आश्व” या शब्दापासून आलेला आहे.
आश्वयुज महिना अधिक शीतल आणि आरामदायक असतो.
नवरात्र,दशहरा हे सण या महिन्यात असतात.
8. कार्तिक : कार्तिक महिना चंद्र “पुष्य नक्षत्र” मध्ये असतो.
“कार्तिक” हा शब्द “कार्तिकेय” या देवतेच्या नावावरून आलेला आहे. कार्तिकेय हा युद्धाचा देवता मानला जातो.
हा महिना शरद ऋतूचा पूर्ण विकास असतो, वायू ताजे आणि वातावरण थोडं गोडसर होते.
दीपावली, गोवर्धन पूजा यासारखे मोठे सण.
9. मार्गशीर्ष : मार्गशीर्ष महिना चंद्र “आश्लेषा नक्षत्र” मध्ये असतो.
मार्गशीर्ष शब्दाचा अर्थ “मार्गदर्शन करणारा” असतो. हा महिना हेमंत ऋतूच्या प्रारंभाशी संबंधित आहे, जेव्हा वातावरण थोडं शीतल होते.
हेमंत ऋतू सुरू होतो, थोडे थंड वातावरण असतो. हा महिना धार्मिक कार्ये साठी योग्य असतो.
10. पौष/पुष्य : पुष्य महिना चंद्र “मघा नक्षत्र” मध्ये असतो. पौष शब्द “पुष्य नक्षत्र” वरून आलेला आहे.
हा नक्षत्र मद्ये चंद्राचा प्रभाव थोडा अधिक सकारात्मक असतो,ज्यामुळे आरोग्य आणि समृद्धी मिळवण्यासाठी याला शुभ मानले जाते.
हिवाळ्यात शीतलतेचा अनुभव येतो,शेतकऱ्यांना कापणीची वेळ येते.
11. माघ: माघ महिना चंद्र “पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र” मध्ये असतो.
माघ शब्द “माघ नक्षत्र” वरून आलेला आहे. माघ महिना हा हिवाळ्याच्या मध्यासारखा असतो. ज्यामध्ये वातावरण खूपच थंड असतो.
माघ शुद्ध एकादशी आणि माघ स्नान यांसारख्या धार्मिक कार्यांचा महत्त्व आहे.
12. फाल्गुन : फाल्गुन महिना चंद्र “उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र” मध्ये असतो.
फाल्गुन शब्द “फाल्गुन नक्षत्र” वरून आलेला आहे. या नक्षत्राचा संबंध “वसंत ऋतु” आणि “ऋतुसंहार” यांसोबत आहे.
वसंत ऋतूचा शेवट आणि उष्णतेचा प्रारंभ होतो.
होळी आणि शिवरात्री यांसारखे सण याच महिन्यात साजरे होतात.
*🌹 राम 🌹कृष्ण🌹हरी🌹 विठ्ठल🌹केशवा🌹👏 ⛳ 🌹*