गुढीपाडवा हा हिंदूंचा सण आहे. या दिवसापासून मराठी नववर्षाला सुरुवात होते. पुराणानुसार चैत्र शुक्ल प्रतिपदेच्या दिवशी ब्रह्मदेवाने हे जग निर्माण केले आणि गुढीपाडवा हा साडेतीन मुहूर्तांचा सण मानला जातो. गुढीपाडव्याच्या दिवशी घरासमोर गुढी उभारली जाते. बांबूच्या टोकाला साडी किंवा जरीच्या कापडाने झाकून त्यावर साखरगाठीची माळ, फुलांचा हार, कडुलिंबाची पाने आणि तांब्या किंवा लोटा उलटा ठेवला जातो.
दारासमोर रांगोळी काढून गुढी उभारली जाते. या दिवशी कडुलिंबाची पाने खाण्याची प्रथा आहे तसेच कडुलिंब मिसळून तयार केलेला प्रसादही या दिवशी घ्यावा. कडुलिंबाची पाने, फुले, भिजवलेली मसूर, जिरे, हिंग आणि मध एकत्र करून हा प्रसाद बनवला जातो. ते खाल्ल्याने शरीरात उर्जेचे कण पसरतात.
काठीला, फुले, अक्षता वाहून गुढीची पूजा करतात. निरंजन लावून उद्बत्ती लावली जाते. दूध साखर किंवा पेढ्याचा नैवेद्य दाखवले जाते. दुपारी गुढीला मिठाई भरवली जाते. संध्याकाळी सूर्यास्ताच्या वेळी हळद, कुंकू, फुले, अक्षत टाकून पुन्हा गुढी उतरवण्याची प्रथा आहे. हा दिवस साजरा करून सर्व हिंदू बांधव नवीन वर्षाचे स्वागत करतात. ही मानवी इतिहासातील विविध समुदायांमध्ये केली जाणारी सर्वात जुनी पूजा परंपरा आहे.
गुढीपाडव्याच्या दिवशी महाराष्ट्रातील लोक घराच्या प्रवेशद्वाराजवळ किंवा तुळशी वृंदावनाजवळ उंचीवर गुढी ठेवतात. गौतमीपुत्रांचे राज्य असलेल्या कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशात चैत्र शुद्ध प्रतिपदा सावंतसर, पाडवा, उगादी अशा वेगवेगळ्या दिवशी वेगवेगळ्या नावांनी आणि वेगवेगळ्या प्रकारे साजरी केली जाते. प्रामुख्याने महाराष्ट्रात या सणाला गुढीपाडवा म्हणतात. सिंधी लोक या सणाला चेटीचंड म्हणतात.
गुढीपाडव्याचे महत्त्व:
गुढीपाडव्याला सामाजिक महत्त्व आहे. कडुलिंब हे विविध आजार बरे करणारे एक गुणकारी औषध आहे आणि आजच्या युगात त्याचे मोठे महत्त्व आपण पाहतो. कारण गुढी-पाडव्याच्या दिवशी प्रसाद म्हणून कडुलिंबाचे वेगवेगळे मिश्रण खाल्ले जाते. लोकसंस्कृतीतही याला महत्त्वाचे स्थान आहे. गुढीपाडव्याच्या दिवशी पानपोळी नेसून पाण्याने भरलेले भांडे दान करण्याची प्रथा असल्याचे लोकसाहित्य अभ्यासक सांगतात.
गुढीपाडव्याच्या दिवशी सकाळी ठिकठिकाणी सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे उत्साहात आयोजन केले जाते. या कार्यक्रमाला चाहत्यांकडून वाढता प्रतिसाद मिळत आहे, दिवाळी पहाट, नवीन वर्षाची पाटी आणि गुढी पाडवा किंवा हिंदू नववर्ष पहाट.
चैत्र शुद्ध प्रतिपदेला सकाळी कडुलिंबाची पाने ओवा, मीठ, हिंग, काळी मिरी साखरेसोबत खावी. शरीराला थंडावा देणाऱ्या कडुलिंबाच्या पाण्याने स्नान करणे आरोग्याच्या दृष्टीने फायदेशीर मानले जाते.
गुढीची माहिती अनेक साहित्यात लिहिली गेली आहे. बहिणाबाई चौधरी, विष्णुदास नामा, संत एकनाथ चोखामेळा, संत जनाबाई, संत नामदेव यांच्या लोकगीतांमध्ये गुढीपाडव्याचे वर्णन आढळते. गुढीपाडव्याच्या दिवशीही अनेक ठिकाणी मिरवणूक काढण्यात येते. गुढीपाडव्याच्या निमित्ताने हिंदू संस्कृतीची झलक दाखवणाऱ्या मिरवणुका काढल्या जातात. पारंपरिक वेशभूषेतील महिला, पुरुष आणि मुले या मिरवणुकीत सहभागी होतात.
‘सत्तातुरांणा न भयं न लज्जा,’ सत्तेच्या साठमारीत सामान्यांचा जीव गुदमरला!