डॉ. मनमोहन सिंग (Dr. Manmohan Singh)हे एक भारतीय अर्थशास्त्रज्ञ आणि राजकारणी होते ज्यांनी 2004 ते 2014 पर्यंत भारताचे 13 वे पंतप्रधान म्हणून काम केले आहे. ते भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस पक्षाचे सदस्य आहेत आणि भारतीय राजकारणातील सर्वात सुशिक्षित आणि अनुभवी नेत्यांपैकी एक म्हणून ओळखले जातात. .

डॉ. मनमोहन सिंग(Dr. Manmohan Singh) यांना त्यांच्या सचोटी, बुद्धिमान, आचारसंहिता यासाठी सर्वत्र आदर आहे आणि ते भारतीय इतिहासातील सर्वात यशस्वी पंतप्रधानांपैकी एक मानले जातात. भारताच्या इतिहासात असे काही नेते आहेत जे त्यांच्या कार्याने, दूरदृष्टीने आणि मानवतेने सर्वांच्या मनात स्थान मिळवले आहे. डॉ. मनमोहन सिंग हे असेच एक नेते होते. त्यांचा जन्म २६ सप्टेंबर १९३२ रोजी पंजाबच्या गिला खुर्द गावात झाला. लहानपणापासूनच त्यांच्यातील बुद्धिमत्ता आणि अभ्यासाची आवड प्रकर्षाने दिसून येत होती.

मनमोहन सिंग(Dr. Manmohan Singh) यांचे शिक्षण हिंदू कॉलेज, दिल्ली येथून सुरू झाले. तेथे त्यांनी आपली पदवी प्रथम श्रेणीत पूर्ण केली. त्यानंतर ते केंब्रिज विद्यापीठात गेले जिथे त्यांनी अर्थशास्त्रातील ट्रायपॉस आणि एम.ए. पूर्ण केले. त्यांचं शिक्षण इथेच थांबलं नाही, तर त्यांनी ऑक्सफर्ड विद्यापीठातून डी.फिल. मिळवली. हे सर्व शिक्षण त्यांनी विद्यार्थी म्हणून स्वतःच्या बुद्धिमत्तेने आणि परिश्रमाने प्राप्त केले होते.

त्यांच्या व्यावसायिक जीवनाची सुरुवात भारतीय प्रशासकीय सेवेत झाली जिथे त्यांनी काही वर्षे काम केले. पण त्यांना खरी ओळख अर्थमंत्री म्हणून मिळाली. १९९१ च्या आर्थिक संकटात, पंतप्रधान पी.व्ही. नरसिंह राव यांनी त्यांना अर्थमंत्री म्हणून नियुक्त केले. या काळात डॉ. सिंग यांनी भारताच्या अर्थव्यवस्थेत क्रांतिकारक बदल घडवून आणले. उदारीकरण, खाजगीकरण आणि जागतिकीकरणाचा मंत्र देत, त्यांनी भारतीय अर्थव्यवस्थेला नवी दिशा दिली. त्यांच्या नेतृत्वाखाली भारताने वित्तीय संकटातून बाहेर पडण्यासाठी अनेक धोरणात्मक पावले उचलली, ज्यामुळे भारत जागतिक अर्थव्यवस्थेत मोठी शक्ती म्हणून उभा राहिला.

२००४ मध्ये, युनायटेड प्रोग्रेसिव्ह अलायन्स (UPA) सरकार सत्तेत आले आणि डॉ. मनमोहन सिंग भारताचे पंतप्रधान झाले. त्यांच्या कारकिर्दीत, त्यांनी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना, राइट टू इन्फॉर्मेशन ऍक्ट, आणि महिला आरक्षण विधेयकासारख्या महत्त्वाच्या कायदे आणि योजना आणल्या. नीतिमत्ता, विनम्रता आणि संयम यासाठी त्यांची खास ओळख होती.

डॉ. सिंग यांचे नेतृत्व हे वादविवादाच्या विळख्यात होते. विशेषतः २जी स्पेक्ट्रम घोटाळा आणि कोळसा खाण वाटपाच्या प्रकरणांमुळे त्यांच्या सरकारला टीका सहन करावी लागली. पण त्यांनी या आरोपांच्या पार्श्वभूमीवरही आपला धैर्याने सामना केला आणि देशाच्या विकासाचे कार्य केले.

त्यांचे कार्य हे केवळ आर्थिक क्षेत्रापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी शिक्षण, आरोग्य, सामाजिक न्याय या क्षेत्रांमध्येही क्रांतिकारक पावले उचलली. त्यांच्या कारकिर्दीतील महत्त्वाचा क्षण म्हणजे २००८ चा मुंबई हल्ला ज्यावेळी त्यांनी देशाला संघटित करून या दुःखद प्रसंगातून बाहेर काढले.

डॉ. मनमोहन सिंग यांचे नेतृत्व हे त्यांच्या विनम्रतेने, नीतिमत्तेने आणि देशभक्तीने समृद्ध होते. त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाने आणि कार्याने त्यांनी भारतीय राजकारण आणि अर्थव्यवस्थेत अतुलनीय ठसा उमटवला आहे. त्यांचे नाव इतिहासात असेच उजळून निघेल जेथे एक साधी, पण प्रभावी व्यक्ती म्हणून त्यांची नोंद घेतली जाईल.

मनमोहन सिंग : १९९१ चा क्रांतिकारक बजेट

भारताच्या आर्थिक इतिहासात २४ जुलै १९९१ हा दिवस विशेष होता. त्या दिवशी, डॉ. मनमोहन सिंग, जे तत्कालीन अर्थमंत्री होते, त्यांनी संसदेत एक असा बजेट सादर केला ज्याने भारताच्या अर्थव्यवस्थेची दिशाच बदलली.

१. आर्थिक संकटाची पार्श्वभूमी:
भारत १९९० च्या दशकाच्या सुरुवातीला आर्थिक संकटात होता. परकीय चलनाचे भांडार कमी झाले होते, आयात करता येणारी वस्तू महाग होत चालली होती आणि देशाचा वित्तीय तोटा वाढत होता. या पार्श्वभूमीवर, मनमोहन सिंग यांनी अर्थमंत्री म्हणून महत्त्वपूर्ण निर्णय घेतले.

२. उदारीकरण आणि खाजगीकरण:
उदारीकरण: मनमोहन सिंग यांनी परदेशी गुंतवणूकीचे दरवाजे खुले केले. व्यापाराचे नियंत्रण कमी करणे, आयात शुल्क कमी करणे आणि व्यापाराचे अडथळे दूर करणे हे हायलाईट पॉइंट्स होते.
खाजगीकरण: सार्वजनिक क्षेत्रातील उद्योगांचे खाजगीकरण करण्याची प्रक्रिया सुरू केली, ज्यामुळे कार्यक्षमता आणि स्पर्धात्मकता वाढली.

३. वित्तीय सुधारणा:
विनिमय दर: रुपया प्रथम ७ टक्के आणि नंतर ११ टक्के कमी करण्यात आला जेणेकरून निर्यातीला चालना मिळेल.
व्याज दर: व्याज दरांच्या नियंत्रणात शिथिलता आणली ज्यामुळे कर्ज मिळवणे सोपे झाले.
वित्तीय तोटा: वित्तीय तोटा कमी करण्याचे उपाय सुचवले, जसे की सरकारी खर्च कमी करणे आणि कर नीती सुधारणे.

४. देशाची आर्थिक क्षमता वाढवणे:
उद्योगांना प्रोत्साहन: उद्योगांना प्रोत्साहन देण्यासाठी औद्योगिक धोरणात बदल घडवून आणले.
विदेशी गुंतवणूक: परदेशी गुंतवणूकीला प्रोत्साहन देण्यासाठी प्रोत्साहन योजना आणि सुलभ प्रक्रिया सुरू केल्या.

५. सामाजिक धोरणे:
गरीबी निर्मूलन: सामाजिक कल्याणासाठी काही उपाय सुचवले, जसे की गरिबांसाठी आर्थिक मदत आणि शिक्षण व आरोग्याचा विस्तार.

या बजेट भाषणानंतर, भारतीय अर्थव्यवस्था एका नव्या युगात प्रवेश केला. हे बजेट भारताला वैश्विक अर्थव्यवस्थेशी जोडण्यासाठी महत्त्वपूर्ण पाऊल होते. मनमोहन सिंग यांच्या या धोरणांमुळे, भारताने आर्थिक स्थिरता आणि वाढीचा मार्ग सापडला. त्यांचे बजेट भाषण हे केवळ आर्थिक सुधारणांचेच नव्हे, तर देशाच्या भविष्याचेही एक प्रतिबिंब होते, ज्याने भारताला एक नवीन दिशा दिली.

अर्थातच, हे सुधारणा रातोरात घडल्या नाहीत, पण डॉ. सिंग यांनी पाया रचला होता ज्यावर पुढील नेत्यांनी विश्वास ठेवून काम केले. त्यांचा हा बजेट भारताच्या आर्थिक इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा म्हणून ओळखला जातो, ज्याने देशाला आर्थिक स्वातंत्र्याच्या दिशेने नेले.

डॉ. मनमोहन सिंग यांच्याबद्दल काही प्रमुख तथ्ये 

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण

* 26 सप्टेंबर 1932 रोजी गाह, पंजाब, ब्रिटिश भारत (आताचे पाकिस्तान) येथे जन्म.

* पंजाब विद्यापीठ, केंब्रिज विद्यापीठ आणि ऑक्सफर्ड विद्यापीठात अर्थशास्त्राचा अभ्यास केला

* 1962 मध्ये ऑक्सफर्ड विद्यापीठातून अर्थशास्त्रात डॉक्टरेट मिळवली

शैक्षणिक आणि व्यावसायिक कारकीर्द

* पंजाब विद्यापीठ आणि दिल्ली स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्ससह विविध विद्यापीठांमध्ये अर्थशास्त्र शिकवले

* वित्त मंत्रालयात सचिव म्हणून भारत सरकारमध्ये नागरी सेवक म्हणून काम केले

* 1982 ते 1985 पर्यंत भारतीय रिझर्व्ह बँकेचे गव्हर्नर म्हणून काम केले

* दिल्ली विद्यापीठात वरिष्ठ फेलो आणि ऑक्सफर्ड विद्यापीठाचे मानद फेलो होते

राजकीय कारकीर्द

1991 मध्ये राज्यसभेवर (संसदेचे उच्च सभागृह) निवडून आले

* 1991 ते 1996 पर्यंत नरसिंह राव सरकारमध्ये अर्थमंत्री म्हणून काम केले

* 2004 च्या सार्वत्रिक निवडणुकीत भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस पक्षाला विजय मिळवून दिला आणि पंतप्रधान बनले

* 2004 ते 2014 पर्यंत सलग दोन वेळा पंतप्रधान म्हणून काम केले

उपलब्धी आणि वारसा

* उदारीकरण आणि खाजगीकरणासह महत्त्वपूर्ण आर्थिक सुधारणांची अंमलबजावणी केली

* युनायटेड स्टेट्स, चीन आणि इतर देशांसोबत भारताचे संबंध मजबूत करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली

* राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी कायदा (NREGA) आणि माहितीचा अधिकार कायदा यासह अनेक सामाजिक कल्याण कार्यक्रम सुरू केले

* त्यांच्या कार्यकाळात भारताच्या वेगवान आर्थिक वाढीचे निरीक्षण केले, ज्याची सरासरी वार्षिक 8% पेक्षा जास्त होती

पुरस्कार आणि सन्मान

* 1987 मध्ये पद्मविभूषण, भारताचा दुसरा-सर्वोच्च नागरी सन्मान प्राप्त झाला

* 2005 मध्ये ऑक्सफर्ड विद्यापीठाने डॉक्टर ऑफ लॉजची मानद पदवी प्रदान केली

* 2014 मध्ये जपान सरकारकडून ग्रँड कॉर्डन ऑफ द ऑर्डर ऑफ द पाउलोनिया फ्लॉवर्स प्राप्त

ही माहिती डॉ. मनमोहन सिंग यांच्या आयुष्यातील एक छोटेसे दर्शन देते, जेथे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विविध पैलूंना स्पर्श करण्याचा प्रयत्न केला आहे.

 

 

मनिष रोटकर

(अर्थशास्त्र अभ्यासक)

 

हेही वाचा :  आसमान से टपका खजूर मे अटका? नव्या सरकारची हरदासाची कथा मूळपदावर? 

 

 

 

मंकी बात…

 

मंकी बात…